فرازهایی درس آموز از زندگی امام هادی (ع)
همنشينى با اهل باطل ممنوع!
احمد محیطی اردکانی
در اين نوشتار سعى بر آن است كه بـا طـرح فرازهايى از سيره‏ى عملى امام هادى عليه‏السلام با نحوه‏ى رفتار آن حضرت در مسائل مختلف آشنا شويم و با تبيين بعضى از فعاليّت‏هاى ایشان در دوران خفقان و استبداد عباسى كه راه را براى فعاليّت آشكار امام عليه‏السلام مخصوصا در مسائل اجـتماعى بـسته بود، زيباترين نمونه‏ى پايدارى و دفاع از دين را معرفى نماييم.
امام على النّقى عليه‏السلام در طول امامت سى و سه ساله‏اش بـا شـش خليفه‏ى عباسى هم عصر بود، که عبارتند از:1 ـ معتصم هشتمين خليفه‏ى عباسى (220 ـ 227 ه . ق.) حدود هفت سال. 2 ـ واثق پسر معتصم (227 ـ 232 ه . ق.) حدود پنج سال. 3 ـ متوكّل برادر واثق (232 ـ 247 ه . ق.) حدود پانزده سال. 4 ـ منتصر پسر متوكل، (شش مـاه). 5 ـ مـستعين پسـر عموى منتصر (247 ـ 252 ه . ق.) حدود پنج سـال. 6 ـ مـعتز پسـر ديگر متوكّل (252 ـ 254 ه . ق.) حدود دو سال. سرانجام آن حضرت با نيرنگ معتز و به واسطه‏ى معتمد مسموم شد و به شهادت رسيد . موضعگيرى امام هـادى عـليه‏السلام در بـرابر همه‏ى آن‏ها بسيار قاطع بود و هرگز هيچ كدام از آنـ‏ها را تـأييد نكرد و تسليم هيچ يك از آنان نگرديد. در فرصت‏هاى مناسب با كنايه و اشاره و گاهى با صراحت آن‏ها را طاغوت و ظالم خواند و شيعيان را از هـر گـونه كمـك به آن‏ها نهى فرمود.
ذکر دو نمونه
1 ـ متوكّل عبّاسى، پى درپى كاخ مى‏ساخت، تا جـائى كه تعداد آن‏ها به بيست كاخ رسيد‌، و هر كدام از آن‏ها نام مخصوصى داشت. يكى از مهمترين كاخ‏هاى متوكّل به نام «عمارة الجـعفرى» بـود كه دو مـيليون دينار خرج آن شد. امام هادى عليه‏السلام ، در حالى كه اين كاخ را مـى‏ساختند، از كنـار آن عبور كرد، به يكى از همراهان فرمود: «هذَا الطّاغِيَةُ يُقْتَلُ بِهذَا البِناءِ، قَبْلَ اَنْ يَتِمَّ، عَلى يَدِ فِرْعَوْنٍ مِنْ فـَراعِنَةِ الاَْتـْراك؛ اين طـاغوت (اشاره به متوكّل) قبل از تكميل اين ساختمان به دست فرعونى از فراعنه‏ى ترك‏ها كشـته مـى‏شود.» امـام هادى عليه‏السلام در اين گفتار كوتاه، از طرفى هم متوكّل را طاغوت خواند و هم كشنده‏اش را كه يكى از افسران ترك بـه تـحريك پسـر متوكّل بود، فرعون معرّفى نمود. و از طرف ديگر به صورت معجزه آسا از آينده خبر داد و فـرمود قـبل از اتمام اين كاخ متوكّل خواهد مرد. 2 ـ ابوهاشم؛ يكى از اصحاب امام هادى عليه‏السلام مى‏گويد: «زمانى كه امـام هـادى عـليه‏السلام بيمار بود، به نزدش رفتم. فرمود: ,اى ابوهاشم! فردى از دوستان ما را به «حائر حسينى» بـفرست تـا براى (شفاى) من دعا كند.، بيرون آمدم تا فردى را پيدا كنم‌، به «على بـن بـلال» بـرخوردم. موضوع را با او در ميان گذاشتم و از او خواستم به «كربلا» رود و براى امام عليه‏السلام دعا كند. «على» شگفت زده شـد و گـفت:, به جان و دل حاضرم ولى به اعتقاد من امام هادى عليه‏السلام برتر از «حائر حـسينى« اسـت زيرا او در شـمار صاحب حرم است و دعاى آن حضرت براى خود بهتر از دعاى من براى اوست، بازگشتم و آنچه «عـلى بـن بـلال» گفته بود، به اطّلاع امام عليه‏السلام رساندم. فرمود: «رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بـرتر از «كعـبه» و «حجر الاسود» بود. با اين حال به گرد «خانه« طواف مى‏كرد و «حجر الاسود» را استلام مى‏نمود. بـراى خـدا در روى زمين بقعه‏هايى است كه لازم است خداوند در آن بقعه‏ها خوانده شود. و دعاى افـراد در اين گونه جاها مستجاب است و «حائر حسينى» از جـمله‏ى اين بـقعه‏هاست.» در روايت ديگـر آمده است كه: ... امام فرمود: «با مال مـن گـروهى را به «حائر حسينى» بفرستيد (تا براى شفاى من دعا كنند) آيا اين اقدام امام هـادى عـليه‏السلام صرفا يك مسأله‏ى شخصى و فردى بود؟ شـايد اسـتنباط ياران امام عـليه‏السلام مـثل «ابـو هاشم» و «على بن بلال» در همين حـدّ بـوده است و همين امر موجب تحيّر و شگفتى و در نهايت پرسش آنان از حكمت و فلسفه‏ى اين اقـدام شـده است. در صورتى كه امام عليه‏السلام با اين عـمل به ديگران آموخت كه «حـائر حـسينى» درى از درهاى رحمت الهى و كعبه‏ى عـشق و اخـلاص و ايثار و اسطوره‏ى پايدارى و مقاومت براى شكستن بت‏هاى زر و زور و تزوير بوده، احياى آن به اهتزاز در آوردن پرچم حـق و عـدالت و آزادى برفراز قلّه‏ى انسانيّت است. بـه نـظر مـى‏آيد اين حركت امام عـليه‏السلام پيش از آن كه يك حـركت فردى باشد، يك حركت اعـتقادى، سـياسى و مبارزاتى بود. در شرايطى كه حكمرانان عبّاسى به ويژه متوكّل از «حائر حسينى» به عنوان پايگاهى خطرناك بـراى ادامـه‏ى حكومت ستمگرانه‏شان ياى مى‏كردند، متوكّل آن جنايت بـى‏سابقه رانـسبت به «حـائر حـسينى» مـرتكب شد و اطراف آن را خراب كرد و شـخم زد و در پى نابودى آن قدم بر مى‏داشت، امام هادى عليه‏السلام به اين حركت لازم دست زد، و در پوششى حكيمانه، در برابر تلاش‏هاى مـذبوحانه‏ى دشـمن موضع گرفت و افكار را به سوى خـاطره انـگيزترين، سـتم سـوزترين و الهـام بخش‏ترين پايگاه امـامت؛ يعـنى، كربلا جلب نمود.
جهاد فرهنگى
يكى از كارهاى مهمّ امام هادى عليه‏السلام همچون امامان معصوم ديگر عليهم‏السلام حـفظ خـط فـكرى و فرهنگى تشيّع و جلوگيرى از القاءات مخالفان بود. و اين كار نـياز بـه تـشكيل حـوزه‏ى عـلميّه و تـدريس فقه و عقائد و اصول و تربيت شاگردان برجسته و فعّال داشت. در عصر امام باقر وامام صادق عليهماالسلام به طور عميق و گسترده به تقويت حوزه‏هاى تحصيل و دانش پرداخته شد. سپس امـامان ديگر حتّى در شرائط بسيار سخت به نحوى آن را دنبال كردند. امام هادى عليه‏السلام نيز در اين راستا‌، قدم‏هاى بزرگى برداشت و شاگردان برجسته‏اى چون، عبدالعظيم حسنى، خيران الخادم، ابن سكّيت اهوازى، ابوهاشم جـعفرى، حـسين بن محمد مدائنى‌، جعفر بن سهيل، اسماعيل بن مهران و ... تربيت كرد. شاگردان برجسته‏ى پدر و جدّش را دور خود جمع كرد و حوزه‏ى علميه‏ى فعّال و پر تلاشى در مدينه به وجود آورد. بعضى تعداد شاگردان امام هادى عليه‏السلام را 178 نـفر و شـيخ طوسى رحمه‏الله 185 نفر ذكر كرده است. مام على‏النّقى عليه‏السلام در تحكيم و استوارى فقه و عقايد و فرهنگ تشيّع، همّتى عالى و تلاشى وسيع نمود. به سؤالات امثال يحيى بـن اكثـم (عالم و فاضل بزرگ اهل تـسنّن) پاسـخ داد و در اين راستا كتاب‏ها و رساله‏هايى نوشت: 1 ـ رساله‏اى در ردّ جبر وتفويض. 2 ـ رساله‏اى در اثبات عدل والمنزلة بين المنزلتين. 3 ـ رساله‏اى در جواب به پرسش‏هاى يحيى بن اكثم. 4 ـ رساله‏اى در احكام دين 5 ـ تفسير صـحّة الخـلقة (تبيين تندرستى) 6 ـ تبيين مـسائل فـقهى و پاسخ به سؤالاتى در اين زمينه كه به طور پراكنده در كتب فقه و حديث شيعه ثبت گرديده است. و مجموعه‏اى از نامه‏ها كه در كتاب «مكاتبات الرّجال عن العسكريين عليهماالسلام جمع‏آورى گرديده است.
تجليل از علما
امام على‏النّقى عـليه‏السلام نـسبت به علما و پژوهشگران راستين احترام خاصّى قائل بود و دوستانش را به احترام از آن‏ها ترغيب مى‏نمود. آن‏ها را به عنوان برترين انسان‏ها بر مى‏شمرد و مى‏فرمود: «لَوْلا مَنْ يَبْقى بَعْدَ غَيْبَةِ قائمكُمْ مِنَ الْعُلَماءِ الدّاعـينَ اِلَيْهـِ، والدّالّينَ عـَلَيْهِ، وَالذّابّينَ عَنْ دينِهِ بِحُجَجِ اللّهِ والْمُنْقِذينَ لِضُعَفاءِ عِبادِ اللّهِ مِنْ شُبّاكِ اِبْليس وَ مَرَدتِهِ‌، وَ مِنْ فِخاخِ النّواصِبِ، لَمـا بَقِىَ احَدا اِلاّ ارْتَدَّ عَنْ دينِ اللّهِ وَلكِنَّهُمُ الّذينَ يمْسِكُونَ اَزِمّه قـُلُوبِ ضـُعَفاءِ الشـّيعة، كما يُمْسِكَ صاحِبُ السَّفينَةِ سُكّانَها اُولئِك هُمُ الأْفْضَلُونَ عِنْداللّهِ‌؛ اگر بعد از غيبت قائم شما، دانشمندانى در صحنه نباشند كه مـردم را بـه سوى قائم ـ عجّل اللّه تعالى فرجه ـ فرا خوانند، و بر او دلالت و راهنمايى كنند و با حجت‏هاى الهـى از حـريم دين او دفـاع نمايند و بندگان ضعيف خدا را از القائات شيطان و هواداران او و ترفندها [و دام‏هاى [ناصبى‏ها نجات دهند، احدى باقى نـخواهد ماند مگر اين كه از دين خدا مرتد شود. ولى همين دانشمندان زمام قلوب ضعفاء شيعه را [كهـ از نظر عقيده و انديشه ضـعيف هـستند [به دست گرفته [و آن‏ها را از غرق شدن در غرقاب گمراهى نجات مى‏بخشند [چنان كه كشتيبان، سكان كشتى را به دست مى‏گيرد. اين دانشمندان در پيشگاه خدا برترين انسان‏ها هستند.»
همنشينى با اهل باطل ممنوع!
يكى از شاگردان و اصحاب بـرجسته‏ى امام هادى عليه‏السلام ابو هاشم جعفرى است. روزى امام عليه‏السلام او را ديد و به او فرمود: «چرا تو را همنشين عبدالرّحمان ابن يعقوب مى‏بينم؟ ابوهاشم گفت:, عبدالرّحمان، دايى من است. امام عليه‏السلام : عبدالرّحمان درباره‏ى خدا، سخن نادرست مى‏گويد، و ذات پاك خـدا را بـه صورت جسم، و داراى نشانه‏هاى جسم‌، توصيف مى‏كند، يا با او همنشين شو و ما را واگذار و يا با ما باش و او را واگذار. ابو هاشم گفت: او هرچه مى‏خواهد بگويد، وقتى كه من عقيده به گفتارش نداشته باشم، نسبت بـه مـن چه زيانى دارد؟ امام عليه‏السلام: آيا نمى‏ترسى كه عذابى بر او فرود آيد، تو را نيز فرا گيرد؟ آيا داستان آن شخصى را كه خود از ياران موسى عليه‏السلام بود و پدرش از اصحاب فرعون بود، نشنيده‏اى؟ آن‏جا كه وقتى لشگر فرعون ( در تعقيب سپاه موسى عـليه‏السلام بـه كنار دريا آمد، آن پسر، از لشگر موسى عليه‏السلام جدا شد و نزد پدر رفت تا با نصيحت كردن پدر، او را از فرعونيان جدا كند و به سوى موسى عليه‏السلام بياورد. هنگامى كه با پدرش ستيز مى‏كرد و او را به راه هدايت دعـوت مـى‏نمود‌، بـا هم كنار دريا آمدند ناگهان عـذاب الهـى فـرا رسيد و لشگر فرعون غرق شدند. آن پدر و پسر نيز كه در كنار لشگر فرعون بودند غرق شدند. از حضرت موسى عليه‏السلام سؤال كردند كه پدر مستحقّ عـذاب بـود پسـر چرا؟ موسى عليه‏السلام فرمود: « هُوَ فى رَحْمَةِ اللّهِ وَلكِنـَّ النـَّقِمَةُ إذا نَزَلَتْ لم يَكُنْ لَها عَمَّنْ قارَبَ الْمُذْنِبَ دِفاعٌ؛، آن پسر در رحمت خدا بود، ولى وقتى كه عذاب فرا رسيد، از آن كه نزديك گناهكار اسـت نـمى‏توان دفـع كرد.»
در بستر شهادت
امـام هادى عليه‏السلام در روزهاى آخر عمر شريف بيمار و در بستر شهادت آرميده بـود، يكى از دوسـتان بـه نام ابو دُعامه براى عيادت از حضرت به محضرش آمد‌، پس از احوالپرسى برخاست تا مراجعت كند، امام هادى عـليه‏السلام بـه او فرمود: «اى ابو دعامه! حقّ تو بر من واجب شد‌، مى‏خواهى حديثى براى تـو نـقل كنـم كه شاد و خوشحال شوى؟عرض كرد:, خيلى دوست دارم و به آن نيازمندم. امام هادى عليه‏السلام فرمود: حديث كرد مرا عـلى، از پدرش على بن الحسين‌، از پدرش حـسين بـن على‌، از پدرش على بن ابيطالب‌، از رسول خدا صلى اللّه عليه و عليهم اجمعين. پس به من فرمود: بنويس. گفتم: چه بنويسم؟ فرمود: بنويس رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: بسم اللّه الرّحمن الرّحيم: اَلايمانُ ماوَقّرَتْهُ الْقُلُوبُ و صـَدَّ قَتْهُ الأْعْمالُ‌، وَالإْسْلامُ مَا جَرى بِهِ اللِّسانُ وَ حَلَّتْ بِهِ الْمُناكِحَةُ؛، ايمان آن است كه دل‏ها آن را با كمال احترام بپذيرد و رفتارها آن را تصديق نمايد، ولى اسلام آن است كه زبان به آن حركت كند و ازدواج به وسيله‏ى آن حـلال شـود. ابو دُعامه مى‏گويد: به امام عرض كردم: نمى‏دانم كدام يك از اين دو بهتر است: سلسله‏ى سند حديث (كه همه‌، از معصومين عليه‏السلام هستند) يا خود حديث؟ امام فرمود: اين حديث در صحيفه‏اى است به خط اميرمؤمنان عـلى عـليه‏السلام و املاى رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله كه به هر يك از امامان عليهم‏السلام به ارث رسيده است